Juridisch Symposium 2017

GGU organiseert met Kluwer Juridisch Symposium 2017: ‘Democratie, Macht en Recht’

Het Rudolf von Laun Instituut van de Geert Grote Universiteit (GGU) organiseert in samenwerking met uitgeverij Wolters Kluwer een Juridisch Symposium rond het verschijnen van het Democratisch Manifest (2016) van A.Q.C. Tak en van diens handboek over Democratie dat daar wordt gepresenteerd.

Het Symposium heet ‘Democratie, Macht en Recht’ en wordt gehouden in de Broederkerk te Kampen op vrijdag 10 februari 2017. Het is primair bedoeld voor juristen en rechtsfilosofen, maar is ook toegankelijk voor wie zich zorgen maakt over de toekomst van de rechtsstaat.

Rechtsfilosofische reflectie op ‘Democratie, Macht en Recht’ staat centraal.
Mw Prof. Mr M. (Maria) Schreuder-Vlasblom (hoogleraar Staatsrecht, Universiteit Leiden) is dagvoorzitter. Hoofdspreker is Prof. Mr A.Q.C. (Twan) Tak (em. hoogleraar Staatsrecht, Universiteit Maastricht).

Als co-referenten hebben toegezegd: Prof. M.E. (Matthias) Storme (Directeur Instituut voor Handels- en Insolventierecht, KU Leuven), Mr C.J.A. (Chris) Crasborn (onderzoeker vernieuwing Staatsrecht, onder voorbehoud), Dr B.R. (Bastiaan) Rijpkema (Universiteit Leiden) en Dr L. (Lukas) van den Berge (Erasmus Universiteit Rotterdam).

Achtergrondinformatie Symposium

Weet je niet, wat je te vrezen hebt, maar vrees je toch, dan noemen we dat angst. Het lijkt er op dat onze maatschappij angstig aan het worden is. Angst is een vorm van individuele of collectieve onzekerheid met twee kanten: een subjectieve en een objectieve. Men is ongerust over een toekomst die men niet kent, omdat men niet weet, hoe zich daarop in te stellen.

Duaal Denken
A.Q.C. (Twan) Tak, emeritus hoogleraar Staatsrecht aan de Universiteit Maastricht, probeert in zijn Democratisch Manifest die angst te analyseren. Hij doet dat als jurist, maar laat zich sterk inspireren door Plato, die primair filosoof is. Dat brengt hem in aanvaring enerzijds met zijn vakgenoten, voor wie hij te filosofisch is, en anderzijds met de filosofen, die Plato vanwege zijn schijnbaar achterhaalde dualisme eerder als vijand dan als vriend beschouwen. Gefascineerd door de veritas duplex van Buve (Plato in het Vaticaan, 2012) probeert Tak een brug te vinden voor de structurele (en angstaanjagende) problemen van onze democratie, en de bezwaren van een kijk op democratie als onbegrensde vrijheid, die voor Plato aanleiding waren om de democratie als ideale regeringsvorm te verwerpen en voor een oligarchie te kiezen.

Terug naar Plato
Plato’s grootste bezwaar tegen de democratie van zijn tijd was namelijk dat men geen oog meer had voor de morele kant van de democratie, dus dat democratische (keuze)vrijheid alleen mogelijk is, als iedereen daarvoor op individueel en collectief niveau ook zijn verantwoordelijkheid neemt. Zonder een breed verspreid verantwoordelijkheidsbesef is democratische vrijheid niet mogelijk en ook niet houdbaar. Tak ziet die verantwoordelijkheid op de eerste plaats als een individuele, omdat voor hem de autonome mens zelf zowel drager als bron is van én democratie én recht. Voor hem is de basis van de democratie dus de mens zelf, met zijn eigen individuele verantwoordelijkheid. Hij probeert die juridisch te implementeren.

Begripsverwarring rond Vrijheid
Dat sluit aan bij Plato’s politieke denken, maar minder bij diens filosofie, waarin Plato juist die verantwoordelijkheid-voor-de-vrijheid als een andere werkelijkheid ziet, die logisch gezien niet herleidbaar is tot wat tegelijk keuzevrijheid moet zijn. Als de vrijheid (in de juridische en filosofische discussie) primair keuzevrijheid is, dan kan zij niet tegelijk primair vrijheid als verantwoordelijkheid zijn, want keuzevrijheid eist dan, wat verantwoordelijkheid verbiedt. Het niet meer kunnen zien van deze logische blokkade en haar feitelijke gevolgen voor de politieke en juridische praktijk, hangt samen met de filosofische en wetenschappelijke aversie van het idee dat het wezen van iets werkelijkheidswaarde zou kunnen hebben. En dat is zelf weer een gevolg van het totale onbegrip van wat Plato ons met zijn ideeënleer heeft willen duidelijk maken.
Dat is het dualisme waar juristen vreemd tegen aan kijken, omdat zij denken al genoeg aan één werkelijkheid te hebben: de legale (of de illegale). Zij worden daarin bevestigd door de grote filosofische eensgezindheid, die het dualisme van Plato als schadelijk voor de democratie en als een recept voor dictatuur beschouwt. Misschien moet daarom eerst de filosofie veranderen, voordat de rechtswetenschap kan regenereren. In elk geval zal dat gelijk op moeten gaan.

Legaliteit vs Legitimiteit
Ook voor Tak als jurist is dit niet eenvoudig, omdat dit het bestaan van een autonome filosofie als wetenschap veronderstelt, die op dit ogenblik nog geen enkele academische erkenning geniet. Tak blijft jurist en gaat toch tegen de ook voor hem ondoorzichtige filosofische achtergrond de discussie aan op het scherp van de snede. Wat legaal (wetmatig; wetsconform) is, hoeft daarom nog niet legitiem (rechtens; rechtvaardig) te zijn en wat legitiem is, kan heel goed illegaal zijn. Dat vraagt van de jurist een manier van denken voor mogelijk te houden, die botst met de positivistische grondtoon in de vorming van de huidige rechtswetenschapper. Voor die wetenschapper is ‘recht’ enkel iets dat door de ‘macht’ gegarandeerd wordt. En hetzelfde geldt voor ‘democratie’. Maar het wezen van ‘het recht’ (en daardoor indirect van ‘democratie’) is volgens Plato iets dat door geen enkele macht verleend of gegund kan worden, omdat het autonoom is. In de woorden van Rudolf von Laun: een wolf heeft niet het recht een schaap te verscheuren. Het is een suggestieve formulering, die de logische onverenigbarheid uitdrukt van het filosofische ‘wezen van het recht’ en het juridische ‘recht als macht’.

Recht en Geweten
Dat wezen van het recht als een soort anti-macht vormt de morele basis voor elke democratische rechtsopvatting. Het stelt de vraag naar de rechtvaardigheid van het recht. Het maakt een afweging noodzakelijk, die een soort democratisch gevormd individueel geweten vooronderstelt en daarom nooit aan een computer kan worden uitbesteed.
Dat individuele geweten kan volgens Tak niets opleggen, maar het moet wel – ook voor de jurist – een zodanige objectief-normatieve waarde hebben, dat die als verplichtend element moet worden meegewogen in elk gerechtelijk oordeel. In een vlammend betoog heeft hij de huidige rechters daarom in het juridisch studentenblad Ars Aequi in september vorig jaar als hun oud-hoogleraar gesommeerd hun toga’s aan de kapstok te hangen. Dat individuele geweten of rechtsgevoelen vraagt om een nieuw soort rechtsorde “voor een globaliserende samenleving”, aldus de ondertitel van het Manifest.

Knel tussen Kapitalisme en Islamisme
Die samenleving dreigt nu te worden overgeleverd enerzijds aan de macht van het amorele kapitaal en zijn beheerders en anderzijds aan de exclusieve moraliteit van de Islam. De winstmaximalisering als enig objectief ligt aan de basis van de verharding in de hele maatschappij met grote gevolgen voor democratie en rechtvaardigheid. Die focus op winstmaximalisering is even ongevoelig voor de op wezensinzicht berustende redelijkheid, als de Islam dat is met zijn afkeer van individuele autonomie en structurele ongevoeligheid voor diversiteit.
Tak wil voor de kernbegrippen ‘democratie’ en ‘recht’ de sleutel aanreiken. We zullen dan weliswaar nog veel moeten blijven vrezen – hard nodig voor onze alertheid – , maar zij zal onze angst aanzienlijk kunnen beperken, omdat we dan het fundament hebben gevonden om onszelf en anderen te kunnen vertrouwen. Want als we ons zelf niet meer vertrouwen door onze onzekerheid, zullen we ook anderen geen vertrouwen kunnen geven. En dat is toch de basis van zowel democratie als recht.

Literatuur
A.Q.C. Tak, Democratisch Manifest voor een Globaliserende Samenleving is op 2 december 2016 verschenen bij Wolters Kluwer, Deventer. Het nieuwste handboek van Professor Tak over ‘Democratie in relatie tot Recht en Politiek’ wordt tijdens het Juridisch Symposium te Kampen op 10 februari 2017 ten doop gehouden. Tak liet zich daarbij inspireren door de Nederlandse filosoof J.D.J. Buve die in 2012 Plato in het Vaticaan publiceerde, met als ondertitel: “Pleidooi voor gezond verstand in wetenschap, kerk en democratie”.

Praktische Informatie
Plaats:   Botermarktzaal van de Broederkerk, Broederstraat 16, Kampen
Tijd:      vrijdag 10 februari 2017 NOTA BENE: aanvangstijd gewijzigd naar 13.45 uur (zaal open om 13.15 uur); einde ca. 17.30 uur
Entree:  €45 p.p. / voltijdsstudenten €22,50 (incl. koffie/thee)
PE-punten voor advocaten mogelijk
Opgave via webwinkel op www.geertgrote-univ.nl of via info@geertgrote-univ.nl is noodzakelijk.