Jacob van Deventer en Joan Blaeu
De mooiste oude stadsplattegronden zijn, althans in mijn ogen, die van Jacob van Deventer. Ze zijn strak, subtiel van kleur, en vooral ook buitengewoon nauwkeurig. In Magister Geert Grote staan dan ook de kaarten die Van Deventer van Deventer heeft gemaakt (nee, ik stotter niet). Afgezien van hun nauwkeurigheid zijn het ook nog de oudste kaarten van de stad. Dichter bij de situatie ten tijde van Geert Grote kunnen we via kaarten niet komen.
Boven: Kaart 76 (gedeelte) door Jacob van Deventer, gemaakt in 1557/58 en te vinden in de Biblioteca Nacional de España. Het is een detail uit een veel groter geheel, maar het gaat me nu om de stad. Overigens, vlakbij de linkerbovenhoek zijn galgen afgebeeld. Kennelijk lag er een galgenveld iets ten noordwesten van het molenpark aan de westkant van de stad en naast de schuurtjes van stadsbewoners, die van lente tot vroege herfst hun vee konden laten grazen op de stadsweiden.
Onder: Kaart van Blaeu (“Deventer” in Blaeu’s Toonneel der Steden, 1652). Het stratenplan is in een eeuw nauwelijks veranderd, het molenpark aan de westkant van de stad is er nog steeds. Alleen de galgen zijn verder naar het noorden verplaatst (zie de heuvel naast het wapen met leeuw), waarschijnlijk vanwege de spectaculaire vestingwerken die er nog niet waren toen Van Deventer zijn kaart maakte. We nemen aan dat het stratenplan in Geert Grote’s tijd niet veel afweek van dat in deze beide kaarten. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de straatnamen die in oude archiefstukken worden genoemd, en uit de wijken waarin de stad was verdeeld. Zie boek hoofdstuk 1, afbeelding 1.9, waar de situatie in de XIVe eeuw wordt weergegeven.
Op de kaart van Van Deventer loopt er een brug met drie watermolens van het westen van de stad naar de overkant van de IJssel, op die van Blaeu staat een brug getekend, zo te zien een schipbrug, die in een rechte lijn vanaf de Lebuïnus naar de overkant voert. Wanneer is die situatie veranderd?
De oude en de nieuwe brug
In 1578 is bij een beleg door Staatse troepen tijdens de tachtigjarige oorlog de kap van de Noordenbergtoren verdwenen en de brug verbrand. In 1595 was er een nieuwe brug, want deze is voor het eerst afgebeeld op de voorkant van een almanak voor 1596, die in 1595 is gedrukt.
In een profiel van Deventer dat is gebaseerd op een oude ets van 1550, zie je dat boten hun zeilen moeten strijken om onder de brug door te kunnen. De toren heeft zijn kap nog.
De nieuwe situatie is te zien op een gravure uit 1686 die is gemaakt naar een profiel van Merian uit 1654. Het is nu heel duidelijk te zien dat de nieuwe brug een schipbrug is. Om schepen doorgang te verlenen vaart een boot met een deel van de brug een eindje weg.
Bronnen
- Biblioteca Nacional de España: Planos de ciudades de los Paises Bajos. Parte III (Manuscrito). Deventer, Jacob van (ca 1505-1575). Kaart 76.
- Hartong, Georg: Zicht op Deventer tussen 1500-1800. Antiquariaat De Kameleon, Deventer 2020.
- Stadsarchief Deventer, collectie prenten & tekeningen, 0264, 2-11 en 2-12.
