Rudolf von Laun Instituut

Rudolf von Laun Instituut voor Toegepaste Metafysica
Het Rudolf von Laun Instituut voor Toegepaste Metafysica was al in 1995 door Dr J.D.J. Buve in Leeuwarden gesticht als filosofisch onderzoeksinstituut en staat sinds 2006 in Deventer aan de wieg van de Geert Grote Universiteit. Het is genoemd naar Prof. Dr Rudolf von Laun (1882-1975).

Het Instituut kent drie aandachtsgebieden c.q. secties:
a. Politieke Theorie en Filosofie
b. Europees Recht, Rechtstheorie en Rechtsfilosofie
c. Grondslagen van Kerkelijk Recht

Sectie A: Politieke Theorie en Filosofie
De filosofie is niet toevallig in het democratische verband van de Griekse poleis ontstaan op een moment dat die democratische strucuur begon te ontaarden door het teloorgaan van de moraal, die er het fundament van was. De filosofie is uit die nood ontstaan en is voor wat betreft haar metafysische verschijningsvormen en preoccupaties ook alleen te begrijpen tegen de achtergond van die politieke crisis  van de democratie in het Griekenland van de vierde eeuw voor Christus.

Het is de door Plato geïnaugureerde metafysische benadering van de werkelijkheid in de filosofie, die in de nu heersende wetenchapsopvatting als volkomen achterhaald wordt beschouwd, omdat zij een dualisme in de werkelijkheid veronderstelt dat met de rationaliteit van de logica niet te verenigen is. En die logische rationaliteit is nu eenmaal het denkpatroon, waarop de hele positivistisch en primair fysisch denkende wetenschap van vandaag is gebaseerd.

Volgens Plato is het mogelijk op een wetenschappelijk te verantwoorde wijze naast het fysische beschrijven van een object, ook te definiëren, wat het wezen van dat object is. Dat wezen kun je nooit beschrijven, omdat het buiten ruimte en tijd valt en dus onvoorstelbaar en absoluut is, maar je kunt het wel verwoorden in de vorm van een definitie, waaraan hoge eisen gesteld worden, omdat zij omkeerbaar moet zijn. Als men dus bijvoorbeeld stelt dat het wezen van de vrijheid de verantwoordelijkheid is, omdat er geen vrijheid mogelijk is als niet iedereen daarvoor zijn of haar verantwoordelijkheid neemt – en dat zowel op individueel als collectief niveau – dan vereist een metafysische definitie dat ook overal waar die verantwoordelijkheid maatschappelijk vorm krijgt, daarmee ook de ‘vrijheid’ in die mate een ‘feit’ is. Zolang men de vrijheid uitsluitend als keuzevrijheid denkt te kunnen beschrijven, is filosofie als metafysica niet mogelijk, omdat dan aan het wezen van de vrijheid voorbij wordt gegaan. En de moraal van een democratie is volgens Plato alleen zo te funderen, namelijk op inzicht in het wezen van de dingen: een inzicht dat logisch gezien absurd is en dat toch tegelijkertijd de reële basis van de moraliteit is die democratie überhaupt mogelijk maakt.

Dat is de basis van de politieke filosofie van het Von Laun Instituut. Het gaat hierbij om een verdubbeling van het werkelijkheidsbegrip, dat aan de basis van elke wetenschappelijke fundering ligt. De ontkenning van de werkelijkheidswaarde van deze metafysica door de huidige wetenschap lijkt de diepste oorzaak te zijn van alle grote problemen, waarmee de democratie op dit moment wereldwijd geconfronteerd wordt.

Voordracht door prof. dr. T.W.A. (Theo) de Wit
Voordracht door Prof. Dr T.W.A. (Theo) de Wit

Sectie B: Europees Recht, Rechtsfilosofie en Rechtstheorie
In deze sectie is in 2005 het standaardwerk van Paul Cliteur uitgegeven: Natuurrecht, Cultuurrecht, Conservatisme. Grondslag van de Democratische Rechtsstaat (zie ook titels van De Universitaire Pers), en diverse Von Laun Lezingen, waaronder die van Meuwissen, Couwenberg en Van Haersma Buma. Ook in de in 2008 onder auspiciën van het Instituut gepubliceerde band: Hegel Actueel. Over de Betekenis van het Hegeliaanse Denken voor Wetenschap, Religie en Politiek in de XXIe eeuw (zie ook titels Universitaire Pers) komt de rechtsfilosofie uitvoerig aan bod, met name in het programmatische artikel: ‘De Rechtsbeoefening tegen de Achtergrond van Hegels Rechtsfilosofie’ van Prof. Dr D.H.M. Meuwissen.

Samen met Afshin Ellian heeft Cliteur in 2016 bij de Leiden University Press een voortreffelijke nadere uitwerking van zijn Cultuurrecht gegeven  als vervanging van het natuurrecht, waarvan de auteurs vinden dat het in het heersende positivistische klimaat van de wetenschap niet meer te begrijpen en te verdedigen valt, omdat dit natuurrecht ofwel niets voorstelt, ofwel een absoluutheid voor zich moet claimen, die voor de hedendaagse fysisch denkende wetenschap zonder meer vloeken in de kerk is. Het lijkt ons de vraag of de auteurs daarmee de huidige problemen waarmee de democratie nu geconfronteerd wordt, adequaat in beeld brengen.

Het alternatief zou kunnen zijn waar A.Q.C. Tak met zijn Maastrichtse School voor staat. Zijn benadering van het probleem van de verhoudig tussen recht en democratie is zonder meer in de geest van Plato, en kan wellicht een vruchtbare discussie op gang brengen in de hele rechtsfilosofie, maar kampt voorlopig nog met een nog niet opgelost probleem, dat namelijk in de rechtswetenschap de legitimiteit alleen naast de legaliteit een plaats in het juridsiche beslisparcours kan krijgen, als het omslagpunt van legaliteit naar legitimiteit op een juridsch verdedigbare wijze in kaart te brengen is. Filosofisch is dat omslagpunt in de veritas duplex al enigszins wetenschappelijk onderbouwd, maar die wetenschappelijke accreditaite is verbonden met het specifieke uitgangspunt van de filosofie als wetenschap. En dat uitgangspunt wordt nog maar mondjesmaat erkend en is per definitie niet één op één overdraagbaar op andere wetenschappelijke disciplines, waaronder de juridische. Die moeten dit omslagpunt uiteindelijk in hun eigen wetenschappelijke context exact kunnen bepalen en daarvoor een overtuigend bewijs leveren, dat de positivistische mainstream in de hen betreffende discipline voor het blok zet. Het Von Laun Instituut volgt deze discussie op de voet en zal zich daarin mengen voor zover dat nuttig en nodig is.

Sectie C: Grondslagen van Kerkelijk Recht
Er is een  Werkverband Nederlandstalige Canonisten (WNC), waarmee indertijd wel contact onderhouden is. Die beginnende samenwerking is enigszins verzand, waarschijnlijk mede onder invloed van de reactionaire wind die aan de Maliebaan zijn oorsprong vindt. Het Rudolf von Laun Instituut blijft echter geïnteresseerd in de oprichting van deze derde sectie, die zich zal richten op het grondslagen-onderzoek van het Kerkelijk Recht in oecumenisch perspectief. Het Instituut wil zich daarbij vooral concentreren op de oorspronkelijke democratische impuls die van dit kerkelijk recht is uitgegaan; een tendens die nu verstikt lijkt te zijn.

 

F. R. Ankersmit
Prof. Dr F.R. (Frank) Ankersmit en broer tijdens de Nachtuil

Von Laun Lezing
Sinds 2002 wordt de oprichting van het Instituut jaarlijks herdacht door de ‘Von Laun Lezing’. Hiervoor wordt een eminente geesteswetenschapper uit binnen- of buitenland uitgenodigd. Deze lezing vond aanvankelijk plaats in Leeuwarden, in 2007 voor het eerst in Deventer en in 2016 voor het eerst in Kampen.

 

Von Laun Lezing 2002: “Tegen de Waarheid in de Politiek”, door Prof. Dr F.R. (Frank) Ankersmit, geschiedfilosoof, Rijksuniversiteit Groningen

Von Laun Lezing 2003: “Neergang van de Democratie?” door Prof. Dr B.A.G.M. (Bart) Tromp (✝), socioloog en politicoloog, Universiteit van Amsterdam

Von Laun Lezing 2004: “Over het Toetsen van Wetten aan de Grondwet. Een Blik op de Kern van de Democratie”, door Mr S. (Sybrand) van Haersma Buma, jurist en CDA-politicus

Von Laun Lezing 2005: “Politieke Filosofie en Westerse Democratie”, door Prof. Dr S.W. (Wim) Couwenberg, jurist en publicist, Erasmus Universiteit Rotterdam, en directeur-hoofdredacteur Civis Mundi. Tijdschrift voor Politieke Filosofie en Cultuur

(N.B. In 2006 was er geen Von Laun Lezing in verband met de verhuizing van het
Instituut van Leeuwarden naar Deventer)

Von Laun Lezing 2007: “Hegel en de Vrijheid in Europa”, door Prof. Mr Dr D.H.M. (Damiaan) Meuwissen, jurist, rechtsfilosoof en mede-oprichter Hanse Law School

Von Laun Lezing 2008: “De Dubbele Waarheid van de Geert Grote Universiteit”, door Dr J.D.J. (Jeroen) Buve, filosoof en directeur Rudolf von Laun Instituut

Von Laun Lezing 2009: “Kerk en Staat op zoek naar een Modus Vivendi”, door Drs H.T.M. (Hein) Pieper, theoloog en CDA-Kamerlid (ter vervanging van een door ziekte gevelde Prof. Dr J.M.M. de Valk)

(N.B. De Von Laun Lezing 2010 heeft nooit plaats gevonden, doordat een treinramp de komst van de Britse filosoof Prof. Dr G.E. Lock (✝) uit Oxford belette en vliegen hem onmogelijk was)

Dr Rainer Biskup houdt de Von Laun Lezing 2011
Dr Rainer Biskup houdt de Von Laun Lezing 2011

Von Laun Lezing 2011: “Launs Kampf gegen den Positivismus im Recht: seine Lehre von der Autonomie des Rechts”, door Dr R. (Rainer) Biskup, jurist, Altpresident des Verwaltungsgericht der Freie Hansestadt Hamburg en Laun-biograaf

Von Laun Lezing 2012: “De Waarheid, niets dan de Waarheid. Over de Ethische en Maatschappelijke Functie van de Universiteit”, door Prof. Dr M. (Marc) Vervenne, theoloog en Ererector KU Leuven

Von Laun Lezing 2013: “De Blinddoek van Vrouwe Justitia. Over de Juridische Werkelijkheid”, door Prof. Mr A.Q.C. (Twan) Tak, jurist en stichter Maastrichtse School

Von Laun Lezing 2014: “Over de Metafysische Behoefte in de Mens”, door Prof. Dr G. (Guido) Vanheeswijck, filosoof, Universiteit Antwerpen

Von Laun Lezing 2015: “De Dubbele Waarheid in onze Hersenen”, door Drs med. A. (Arie) Bos, antroposofisch arts te Amsterdam, huisartsenopleider Vrije Universiteit Amsterdam en docent Wetenschapsfilosofie en Neurofilosofie UMC Utrecht

Von Laun Lezing 2016: “Gezond Verstand en Ratio: Ethiek en Wetenschap”, door Prof. Dr H.R. (Herman) De Dijn, filosoof, Hoger Instituut voor Wijsbegeerte te Leuven

De Nachtuil
Voor een breder publiek wordt jaarlijks in het kader van de Maand van de Filosofie (april) ‘De Nachtuil’ georganiseerd, een filosofisch-culinair symposium. Zie voor een overzicht van alle edities tot nu toe (2002-2015) onder ‘Archieven’ > ‘Nachtuilarchief’.

nachtuiltaart
De traditionele Nachtuiltaart

ggunachtuil2013_400x566ggunachtuil2015_400x566Directie
Dr J.D.J. (Jeroen) Buve, wetenschappelijk directeur: vonlauninstituut (at) geertgrote-univ.nl

Secretariaat
Mevrouw M.M.C. (Monique) den Broeder

Honorair Fellow
Mr Ir Ing. G.F.J. (Godfried) Kruijtzer Hon. FRLI (geïnstalleerd op 10-10-2015).

Werkgroepen
Leden WG Grondslag van Democratie en Rechtsstaat i.o.:
Dr J.D.J. Buve; Prof. Dr Mr D.H.M. Meuwissen; Prof. Mr N. Roos en Prof. Mr A.Q.C. Tak.

 

 

 

Wetenschappelijke publicaties

Onderzoeksresultaten van het Instituut worden gepubliceerd in diverse reeksen, zoals:

  • Acta Launiana
  • Launiana Minora
  • Launiana Maiora
  • Cusanus Reeks voor Nieuwe Filosofie
    (Zie voor boektitels onder ‘Publicaties’ > ‘De Universitaire Pers’; nog niet uitverkochte boeken zijn verkrijgbaar via academische boekhandels in Nederland en België en/of via de webwinkel.)

Von LaunProf. Dr Rudolf von Laun

Rudolf von Laun (1882-1975) was vanaf 1919 hoogleraar Volkenrecht aan de Rechts- und Staatswissenschaftliche Fakultät van de in dat jaar gestichte Universiteit Hamburg. Hij gaf leiding aan de Forschungsstelle für Völkerrecht und ausländisches öffentliches Recht. Deze instelling is in 1973 met de Hamburger Stiftung Institut für Auswärtige Politik gefuseerd tot het Institut für Internationale Angelegenheiten der Universität Hamburg.

In zijn Rektoratsrede van 1925: Recht und Sittlichkeit heeft Rudolf von Laun de theorie ontwikkeld van de autonomie van het recht, dat wil zeggen: een theorie waarin hij stelt dat voor zover het recht zich als macht manifesteert, het niet als ‘recht’ kan functioneren, omdat het dan in dienst van de macht staat. Het recht heeft volgens hem een autonome geldigheid, onafhankelijk van de macht die dat recht moet effectueren.

Met deze extrapolatie van het recht als het recht van de zwakke sloot Von Laun naadloos aan bij de Griekse rechtsopvatting van de dikè dat vanaf de achtste eeuw voor Christus als het recht van de zwakke werd begrepen. Von Laun gebruikte daarvoor het beeld van de wolf die niet het recht kan hebben het lam te verscheuren. Daarmee gaf hij blijk van metafysisch inzicht in het wezen van het recht, dat haaks stond op de gangbare mening van het recht als een alleen door de staatsmacht te garanderen instituut, dat zonder die macht juridisch gezien geen realiteitswaarde heeft (Kelsen).

Aangezien hij als jurist verplicht was het nazi-recht te doceren, waar hij als rechtsfilosoof en sociaal-democraat niet achter kon staan, heeft hij zich in de oorlogstijd vooral op rechtsfilosofie, rechtsgeschiedenis en kerkelijk recht toegelegd, wat meteen na de oorlog zijn weerslag vond in een puur filosofisch werk, Vom Satz des Grundes. Voor zijn moedige intellectuele oppositie, die hem een aanzienlijke salarisstrafkorting opleverde vanwege het nazi-regime, werd hij na de Tweede Wereldoorlog door de Britten beloond met het Rectoraat van de Universiteit van Hamburg in 1947. Toen echter bleek dat de Britse Bezettingsmacht zich opstelde alsof Duitsland van 1945 tot 1949 als rechtspersoon niet meer bestond, tekende Von Laun protest aan, wat hem door de Bezettingsmacht niet in dank werd afgenomen, maar dat wel getuigde van zijn intellectuele integriteit.

Hij was de leermeester van Claus von Amsberg (1926-2002), de latere Prins der Nederlanden. Von Laun was een van de weinige niet-positivistisch-legalistisch ingestelde rechtsfilosofen van Duitsland, waar – zoals bekend – vele juristen het nazi-regime steunden, omdat het nu eenmaal legaal was.

Filosofisch was Von Laun eerder Kantiaan dan metafysicus: dat maakte het hem bijzonder moeilijk, als jurist te blijven denken vanuit het wezen van het recht. Daarom heeft hij zichzelf tijdens zijn leven ook nooit als metafysicus gezien. Door de theorie van de ‘Dubbele Waarheid’ (veritas duplex) (zie Filosofische Achtergrond) wordt dit postuum nu voor hem wel mogelijk, zoals ook zijn beide zonen hebben erkend. Dr Otto von Laun opende op 3 november 1995 het naar zijn vader genoemde Instituut. Hij schonk een deel van zijn vaders bibliotheek aan het Instituut en gaf een bronzen buste van zijn vader in bruikleen.

12 januari 2011
Gedachten bij het verschijnen van: Rudolf Laun (1882-1975). Staatsrechtslehrer zwischen Republik und Diktatur van Rainer Biskup (Conference Point Verlag, Hamburg, 2010) door Dr J.D.J. Buve, Directeur Rudolf von Laun Instituut voor Toegepaste Metafysica, Deventer U kunt deze recensie hier raadplegen of ophalen (PDF).

recensie-von-Laun